Podstawowym kryterium przesądzającym o braku obowiązku zwrotu nieruchomości jest wykorzystanie wywłaszczonej nieruchomości w określonym czasie na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu.
Poprzedni właściciel lub jego spadkobierca mogą żądać zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub udziału w tej nieruchomości albo części wywłaszczonej nieruchomości lub udziału w tej części, jeżeli, stosownie do przepisu art. 137 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, nieruchomość lub jej część stała się zbędna na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu. Nieruchomość wywłaszczona nie może być użyta na cel inny niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, chyba że poprzedni właściciel lub jego spadkobierca nie złożą wniosku o zwrot tej nieruchomości.
Należy podkreślić, że jedyną przesłanką zwrotu wywłaszczonej nieruchomości dokonywanego na podstawie art. 136 ust. 3 ustawy jest zbędność nieruchomości na cel wywłaszczenia.
Gdy wniosek o zwrot wywłaszczonej nieruchomości dotyczy wywłaszczenia dokonanego kilkadziesiąt lat temu, gdy obowiązywały zupełnie inne niż obecnie standardy stanowienia i wykonywania prawa, w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego zwraca się uwagę, że wymagania odnośnie do szczegółowości celu wywłaszczenia, wskazywanego w decyzji wywłaszczeniowej, powinny być oceniane proporcjonalnie do standardu prawnego i funkcjonalnego z chwili wydawania decyzji wywłaszczeniowej, a nie z daty dokonywania jej kontroli czy analizy. W im dalszej przeszłości był określany cel wywłaszczenia, tym ogólniej mógł być on ujęty w decyzji wywłaszczeniowej, a nawet mógł wynikać jedynie z kontekstu sprawy i całokształtu jej okoliczności.
Zakaz użycia nieruchomości na inny cel niż określony w decyzji o wywłaszczeniu powoduje, że niedopuszczalne jest zrealizowanie na wywłaszczonej nieruchomości także innego celu publicznego niż ten, który został wskazany w decyzji wywłaszczeniowej. Zatem realizacja innego celu publicznego nie zwalnia od obowiązku zwrotu nieruchomości.
Jak wynika z art. 137 ust. 2 ustawy, roszczenie o zwrot wywłaszczonej nieruchomości dotyczyć może zarówno całej wywłaszczonej nieruchomości (albo tej części wcześniejszej nieruchomości, która została wywłaszczona), jak i części nieruchomości wywłaszczonej – tej, która nie została wykorzystana na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu.
Roszczenie o zwrot nieruchomości dochodzone jest wyłącznie na drodze postępowania administracyjnego i nie jest zależne od sposobu (formy) nabycia przez Skarb Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego nieruchomości na cele uzasadniające wywłaszczenie.
Roszczenie to podlega dziedziczeniu.
Roszczenie o zwrot nieruchomości przysługuje osobom, którym w dniu wywłaszczenia przysługiwały prawa do nieruchomości (lub ich spadkobiercom), tj. osobom będącym właścicielami przed wejściem do obrotu prawnego aktu wywłaszczeniowego, którym odjęto prawo własności nieruchomości. Stroną jest poprzedni właściciel wywłaszczonej nieruchomości lub jego spadkobiercy.
Każdy współwłaściciel lub spadkobierca może żądać zwrotu indywidualnie, niezależnie od woli innych poprzednich właścicieli lub ich spadkobierców, jacy uprawnieni są do składania żądań dotyczących tej samej wywłaszczonej nieruchomości lub jej części, albo udziału w nich. Nie wyklucza to możliwości wspólnego złożenia wniosku przez kilku uprawnionych.
Instytucja zwrotu wywłaszczonych nieruchomości ma zastosowanie nie tylko do wywłaszczeń przeprowadzonych na podstawie decyzji administracyjnej w okresie obowiązywania aktualnej ustawy o gospodarce nieruchomościami, ale także do przypadków, gdy wywłaszczenie dokonane zostało na podstawie aktów poprzedzających tę ustawę.
Z wnioskiem o zwrot występuje się do starosty, wykonującego zadanie z zakresu administracji rządowej, który zawiadamia o tym właściwy organ gospodarujący zasobem nieruchomości.
Brak przedawnienia roszczenia o zwrot wywłaszczonej nieruchomości należałoby wywieść przede wszystkim wprost z art. 21 Konstytucji RP i z wiążących Polskę aktów prawa międzynarodowego, jak art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Zdjęcie freepick.com
